Michel Bastin - Chercheurs d’Histoire du Maelbeek, Juni 2013 in City Mine(d), "Eau Propre | Proper Water", 2013, [Eng, Fr, Nl], 265 paginas

In 1830 nam de Stad Brussel een gloednieuwe hydraulische stoommachine in gebruik om haar stedelijk netwerk voor drinkwaterdistributie aan te drijven. De machine, ontworpen door Teichmann, ingenieur bij de Stad, stond aan de rand van de vijver van Etterbeek onderaan de Waversesteenweg. Ze stuwde het water naar het reservoir van het Keyenveld bij de Naamsepoort. Tijdens een van de eerste testproeven bleek één van de twee branders niet helemaal juist afgesteld en ontplofte... Enkele dagen later deed er zich in Brussel een tweede explosie voor, hoewel deze keer op politiek vlak. Het was de revolutie die zou leiden tot de Belgische onafhankelijkheid.

De Stad voerde lange tijd een proces tegen de aannemer van de machine die nooit meer hersteld of opnieuw in gebruik zou worden genomen.

Twintig jaar later besloot de Stad, in navolging van andere grote hoofdsteden en Europa en Amerika, zich uit te rusten met een modern netwerk voor watertoevoer.

De eerste netwerken

Maar laten we eerst teruggaan in de tijd.

Netwerken van ondergrondse waterleidingen bestonden al sinds de Middeleeuwen. Aan de Abdij van Vorst vond men het oudst gekende systeem terug, dat al sinds de XIIde of XIIIde eeuw bronwater opving aan de voet van de heuvels van de Zeven Bunders (1).

Rond de XIVde eeuw ontstond er een netwerk binnenin de stad rond drie beken die vanaf de zanderige hoogtes naar de Zenne stroomden. Onderweg voedden ze publieke drinkwater-fontein- en en ook enkele « poelen » die dienden als watertroggen voor de dieren of als reservoirs voor bluswater... (2)

Getuige van die tijd is de Grote Pollepel, een groot reservoir uit de XVde eeuw dat in 1957 werd verplaatst en heropgebouwd aan de Egmont-tuin. Oorspronkelijk bevond hij zich aan de voet van de heuvel van de Coudenberg, op de plaats waar zich nu de rotonde van de Ravenstein Galerij bevindt.

Foto : De Pollepel in het Edmonpark

Enkele van de fonteinen die op die manier aan water kwamen zijn de Dry Godinnen, de Leeuwen (Stad-huis), de Blauwe fontein (de Spuwer), die van Sint-Jacobs (Ruysbroeckstraat) of nog... Manneken Pis.

De meest bekende Brusselse publieke fontein die “vroeger de buurt van helder drinkwater voorzag (dat) van de Zavel naar beneden stroomde” (G. Des Marez)

Tegen het midden van de XVIIde eeuw leidde een waterverdelingsnet tot bij enkele patriciërswoningen aan de Hoogstraat en bij de verschillende bronnen die de Stad had aangekocht in de kleine Elsbeekvallei in Sint-Gillis (de huidige wijk rond het Moricharplein). Deze voedden ook fonteinen zoals de Minervafontein, deze aan de Grote Zavel of de fontein van Keizer Karel V, aan de voet van de Hallepoort.

Er wordt ook een grote hydraulische machine genoemd die eigenlijk dienst deed als groot reservoir.

Deze eerste netwerken waren inderdaad gebaseerd op de natuurlijke waterbeweging die stroomt van hoger naar lager gelegen gebied...

Aan het begin van de XVIIde eeuw zou deze situatie veranderen in Brussel en zou het water van beneden naar boven gestuwd worden met behulp van energie, gewonnen uit de kinetische kracht van het water zelf, volgens een systeem dat al door de Oude Grieken (Ktesibas, Archimedes, Heron van Alexandrië) en de Romeinen (Vitruvius) werd toegepast en tijdens de Renaissance door Italiaanse ingenieurs verder werd ontwikkeld.

Sommigen geloven dat het systeem ook overeenkomsten vertoont met de oude waterraderen of Noria’s uit de Arabische wereld.

De praalwateren

In 1601 lieten de Aartshertogen Albrecht en Isabella in Sint-Joost-ten-Noode een hydraulische machine bouwen om het paleis van Brussel en de fonteinen en andere ornamenten in de tuin van de Coudenberg te voorzien van zuiver water.

Foto : Hydraulische toren getekend door E. Puttaert

Het eerste doel was hier de pracht en praal. We bevinden ons in volle tachtigjarige oorlog tussen Spanje en de protestantse Lage Laden. Het bewind van Albrecht en Isabella, gekenmerkt door het “Twaalfjarig Bestand” (1609-1621) was hierin een periode van relatieve verbetering van de economische situatie in de streek.

De Aartshertogen wilden terug luister brengen in het Paleis en het Park die zich in deze troebele tijden in een zekere staat van verval bevonden.

Foto : Paleis en tuinen van de Coudenberg door Lucas Vorsterman Jr. in 1657.

We herkennen er de lusthoven met watertoevoer uit de Broebelaar, ten zuiden van de Warande.

In die tijd raakte de nieuwe exuberante barokke smaak in zwang, geïnspireerd door Italië, waar sommige tuinen nog steeds zeer vermaard zijn (Villa d’Este, de Bobbolituinen in Firenze, ...)

Water speelt er een essentiële rol. Het « vormt er geen poëtisch element tussen vele anderen, maar (reguleert en ondersteunt alle elementen van de tuin) als een aaneensluitend systeem van verschillende typologieën – nimfen, watervallen, kanalen, rotspartijen, waterpoelen » (3) , of ook automaten en muzikale installaties...

Naast mythologische figuren kwam ook religie aan bod. In de tuinen van de Coudenberg versierde een beeld van Maria- Magdalena de hoofdfontein (4) – een populaire figuur in deze tijden van contra-reformatie. Haar tranen van liefdevol berouw symboliseren de verbondenheid met de Rooms-Katholieke Kerk. Ten opzichte van de soberheid van het Protestantisme, poogde men via de barokke beeldtaal deze band te herstellen in de geesten van de mensen door uitgebreid aan de emotie te appelleren.

Het is daarom geen toeval dat de expansie van de Barokkunst, zowel in de architectuur als in de schilderkunst (5), zou samenvallen met bewind van de Aartshertogen, herauten van de contra-reformatie. Het was als een religieuze ideologie die werd geassocieerd met de prinsen die haar verdedigden.

Maar laat ons terugkomen op de waterleidingen...

De Aartshertogen stelden Georg Müller aan voor de bouw van de hydraulische machine, een metaalsmelter uit Augsburg (een stad die hoog aangeschreven stond in de wereld van de metallurgie). Hij werd meteen ook de eerste persoon die de titel van Hoffonteinmeester mocht dragen (6).

De hydraulische machine van Sint-Joost-ten-Noode maakte op een vernieuwende manier gebruik van de waterkracht en stuwde het water van beneden naar boven... met een hoogteverschil van 45 meter over een lengte van 640 meter, naar de hydraulische Toren of Watertoren die gebouwd was op de stadsomwalling, dichtbij de Leuvensepoort.

De machine werd in beweging gebracht door het waterrad van de Fonteynmolen, gebouwd op de plaats waar een indrukwekkende graanmolen had gestaan (7) , aangedreven door het water van de Maalbeek dat door een dijk in de Grote Vijver of Hoeyvijver (8) van Sint-Joost werd tegengehouden.

Het voortgestuwde water kwam uit verschillende bronnen die zich niet ver van Etterbeek-dorp bevonden (9) en die via de Broebelaar, een zijstroom van de Maalbeek in een twee kilometer lange ondergrondse waterleiding vloeide tot aan een groot reservoir van waaruit de machine het naar de watertoren « stuwde ».

Van daaraf wierp het water zich in een kanaal en werd het langsheen de Warande gevoerd (bebost deel van het Park, in het Frans Garenne genaamd), en een aantal besloten tuinen : la feuillée (of het labyrint), de bloementuin, … (10)

Na enkele jaren werd dit water ook, mits betaling, verdeeld in de aristocratische woningen die tot bloei kwamen in de omgeving van het Hof.

Rond 1750 werden op dit net van de hydraulische machine zo’n 25 privé-aansluitingen geteld. Dit aantal steeg tot ongeveer 500 tegen het midden van de XIXde eeuw, net voor de teloorgang van de machine.

Foto : Minerva-fontein, Zavel

Deze machine vormde het centrale element in een uitrusting waarin water een rol van luister en voornaamheid speelde. Net zoals het bezitten van een lusthof met fonteinen was ook de eerste distributie van water aan huis voorbestemd voor de geprivilegieerde klasse die dicht bij de macht stond.

Hoewel deze watermachine gedurende heel haar bestaan tot bij haar afbraak in 1855 beschouwd werd als wonder der technologie, bleek ze ook een twistappel.

Blijkbaar had Georg Müller moeilijkheden gekend met de Aartshertogelijke administratie en was zijn werk voorwerp van contestatie en/of intrige (11).

De conflicten zetten de hofadministratie op tegen de gebruikers van de Maalbeekvallei. De tegenstrijdige socio-economische belangen en de confrontatie tussen oude en moderne expertise zorgden voor groeiende spanningen. Zoals C. Deligne het stelt, hielden de ingenieurs, bewaarders van het mechanische vernuft van de machine, geen rekening met de noden of kennis van de oude gebruikers van de vallei. « De overgang van het gespecialiseerde en zelden vernieuwende waterbeheer van de waterschutters en de molenslagers (12) naar de ambitieuze technische projecten », luidde een nieuw tijdperk in van waterbeheer « dat maar weinig plaats liet voor overleg tussen de betrokken partijen » (13).

De dijk van de Hoeyvijver moest opgehoogd worden om genoeg drijfkracht te geven aan de Fonteynmolen, wat zowel stroomopwaarts als stroomafwaarts voor conflicten zorgde met de molenaars en viskwekers.

Dit bracht ook de Administratie in stelling tegen de eerste patriciër-« abonnees » die er regelmatig over klaagden geen water toegeleverd te krijgen, wat na verloop van tijd door experts werd bevestigd.

De bronnen van de Broebelaar schoten niet tekort –het water stroomde er vrij– maar het water van de Maalbeek gaf niet altijd voldoende kracht aan het rad van de Fonteynmolen.

Het verzanden van de Maalbeek en van de parallel stromende Leibeek was hiervan de oorzaak. Vaak werden de molenaars en « fabriekswerkers » met de vinger gewezen omdat ze in beide beken afval dumpten. Met de voortschrijdende industrialisering van de vallei, eind XVIIIde begin XIXde eeuw, zou dit er niet op verbeteren...

De buizen van de ondergrondse waterleiding (lange tijd in aardewerk) werden veelvuldig aangetast door slechte weersomstandigheden. Om ze te beschermen tegen de voortdurende verzakkingen van de Etterbeeksesteenweg, werd deze oude aardeweg in 1724 geplaveid (14).

Andere technische tekortkomingen hadden met de machine zelf te maken. Zonder nog maar te spreken van menselijk falen of diefstal. Zo zou er in 1731 een fonteinmeester geweest zijn die abonnees bevoorrechtte als ze hem mooie kerstcadeaus bezorgden, ten nadele van diegenen die zich wat gieriger opstelden... (15)

In 1750 zorgde de machine voor een twist tussen het Hof en de Stad. Rond het Leuvenplein wilde de Stad graag een aansluiting op het net voor twee fonteinen, maar zag hiervan af na vijftien jaar, omwille van de hoge financiële eisen van de Hofadministratie (16).

De tijd van het water in huis

In de loop van de XIXde eeuw kende Brussel een exponentiële demografische groei : ze steeg met meer dan 300% gedurende de tweede helft van de eeuw, terwijl de bevolking van het land « slechts » met 50% steeg.

La stad breidde uit. Ze werd bevrijd van haar middeleeuwse omwalling waarvan de afbraak begonnen was tijdens het Franse regime en voltooid tijdens het Hollandse, ongeveer in 1821. Deze werd vervangen door de ringlanen van de « vijfhoek ». Niet lang na de onafhankelijkheid van het land in 1830 werd een eerste wijk aangelegd buiten de oude muren, de Leopoldswijk. Andere buitenwijken ontstonden langs de grote toegangswegen. De dichtbij de stad gelegen dorpen kenden op hun beurt ook een grote bevolkingsexplosie.

Waterschaarste kwam regelmatig voor. De hogere klassen verlangden naar moderniteit en zelfs luxe. Dit zette de hoofdstad van de jonge Belgische staat ertoe aan zich uit te rusten met een modern systeem van waterdistributie.

Maar ook de angst voor epidemieen die regelmatig schade aanrichten en vooral de armsten troffen.

Omdat de stad verdichtte, ontstonden er ontelbare stegen tussen de huizenblokken, zowel in de historische wijken als in de dorpse centra of de volkse en geïndustrialiseerde buurten. Hier verdrongen de allerarmsten elkaar in vaak onmenselijke levensomstandigheden.

Foto : Impasse de la Perle d’Amour, Brussel

De vooruitgang in de geneeskunde en de wetenschappen zorgde voor een bewustwording rond het belang van een gezondere leefomgeving (lucht, water, ...), terwijl de opmars van de industriële revolutie paradoxaal genoeg steeds meer volk in de meest duistere miserie stortte, waar niets van dat alles voorhanden was...

Dit is de tijd van de comités voor de volksgezondheid. Charles Rogier gaf hiervoor de impuls, als één van de breinen achter het Belgisch liberalisme. In 1851 en 1852 werden congressen voor hygiëne georganiseerd en werden in enkele gemeentes comités opgericht van artsen, ingenieurs en diverse notabelen... Zij bogen zich uitgebreid over de bestaansvoorwaarden voor de lagere bevolkingsklassen.

Hierin was een oprecht « humanitaire » bekommernis te ontwaren, maar evengoed de angst voor besmetting, een genereus elan en een hang naar het behoud van de bestaande orde, en van orde tout court.

Er was eerlijk gezegd meer dan genoeg werk aan de winkel voor de hygiënisten, vooral rond een vraag die hen nauw aan het hart lag : de toegang tot onbesmet water, water dat geen drager is van ziektekiemen, ...

De Franse gids voor water uit 1851 stipuleerde dat alle drinkwater « helder, licht, luchtig, zacht, koel in de zomer, lauw in de winter, reukloos, fris van smaak, levendig en aangenaam (...) niet flets en ook niet pikant, niet zilt, niet zoet, niet wrang en niet zwavelachtig » (17) mocht zijn.

Deze eigenschappen kwamen niet vaak overeen met het water dat het gros van de Brusselaars in die tijd te drinken kreeg.

In het Sint-Jans hospitaal bevatte het water na verdamping meer dan 2 gram per liter van verschillende reststoffen : kalkzouten en organisch materiaal, in die mate dat het soms zelfs moeilijk was om een bad te kunnen geven aan een zieke (18).

De hydraulische machines van Sint-Gillis en Sint-Joost functioneerden op één of andere manier wel, maar konden niet voldoen aan de vraag. De meerderheid van de bewoners van de stad haalde haar water uit private of publieke putten die, afhankelijk van wijk tot wijk, van goede, excellente of zeer slechte kwaliteit waren. Anderen voorzagen zich aan de openbare fonteinen.

Carez, de door de minister van openbare werken gemandateerde ingenieur die een staat moest opmaken van de toestand van de toegang tot water in Brussel en de ingediende projecten voor waterdistributiesystemen moest onderzoeken, diende in januari 1851 een rapport in bij het College van de Stad. Op basis daarvan nam dit College ingrijpende beslissingen –we komen hier verder nog op terug.

In het hart van de stad, besloten tussen de ringlanen, bevonden zich op dat moment 136.208 inwoners die in 14.761 huizen woonden. Volgens Carez hadden 4.051 daarvan « water van matige kwaliteit, 2.685 ervan helemaal geen », wat dus « een totaal geeft van 6.734 huizen die het vermoedelijk zonder water stellen ».

Reeds in het midden van de jaren 1780 was er sprake van het bouwen van een stoommachine, wat zou hebben toegelaten om water van de Zenne naar de opslagtank van de Grote Toren (19) te brengen. Hiertoe waren al 2 bastions van de omwalling aangekocht. Desondanks bleef dit project dode letter (20).

Het falen van de machine van Teichmann belette de raadsleden niet de moderne watertoevoersystemen te bestuderen en zich in te lichten over de installaties in de grote Europese en Amerikaanse steden.

Foto : Detail van het Huvenne-plan,1858

Gedurende acht jaar nam het stadsbestuur de kwestie onder de loep. Tussen 1844 et 1848 werden drie projecten ingediend en in detail bestudeerd door Carez.

Een eerste project werd ingediend door Le Hardy de Baulieu, een in Parijs opgeleide ingenieur. Hij stelde voor het water van de Geleytsbeek (toen nog Gladbeek genoemd) op te vangen en het met een stoommachine van 100 paardenkracht, die zich iets stroomopwaarts bevond van de kruising met de Zenne, naar een groot reservoir te stuwen op de grens tussen Sint-Gillis en Ukkel, vanwaar het dan weer langs twee opeenvolgende filters zou afdalen naar de stad.

Dit project was zeer kostelijk en Carez zag er niet veel goeds in. Het water van de Gladbeek was bovendien zeer vervuild door verschillende ververijen en papierfabrieken en voerde overvloedig plakkerig schuim met zich mee (21).

Het was beter te putten uit het ondergrondse en natuurlijk gefilterde water, dan om zelf het water uit de rivieren te zuiveren in de steeds meer geïndustrialiseerde omgeving. Dit was precies wat door de twee andere projectauteurs werd voorgesteld.

Delsaux, « bestuurder van de hydraulische machine van Sint-Joost », bedacht een nieuw netwerk op basis van het bestaande systeem, met opvang van het water uit de Broebelaar en in Sint-Gillis. Zijn systeem was geïnspireerd op de machine van Teichmann waarvan hij schijnbaar een deel van de infrastructuur wou hergebruiken.

Hij rekende eveneens op het water van de vele bronnen in de Maalbeekvallei, in Elsene en Etterbeek, bovenop de opvang van enkele wateren in de Woluwevallei, in Ukkel, Vorst en Koekelberg.

Het derde project, toegeschreven aan Delaveleye, suggereerde om het water van de bronnen ten zuiden van Eigenbrakel (Braine-l’Alleud in het Frans), dichtbij de dorpen Lillois en Witterzée, op te vangen en via de natuurlijke stroming in een waterleiding te kanaliseren naar een reservoir in het gehucht Vleurgat, in Elsene.

Aanvankelijk stelde Carez zich beduidend positief op voor het project van Delsaux.

Veralgemening van de drinkwaterdistributie

In 1851 opteerde de Stad Brussel voor een publiek beheer van het water, en in 1852, nadat alledrie de hierboven vermelde voorstellen afgeketst waren, vertrouwde ze de realisatie ervan toe aan Darcy, de inspecteur voor Bruggen en Wegen, en aan de ingenieurs Groetaers en Carez.

Deze laatste, die eerst het project van Delsaux verdedigde, werkte zo uiteindelijk mee aan een systeem dat zich in grote lijnen baseerde op de voorstellen van Delaveleye.

Foto : Reservoir aan de Verlaatstraat (in gebruik genomen in 1855)

Dit zogenaamde Hain-systeem maakte gebruik van het bronwater van één van de kleine zijrivieren van de Zenne (de Hain) ten zuiden van Eigenbrakel. De waterleiding liep door het Zoniënwoud en mondde uit in een immens reservoir (20.000 m3) in de Verlaatstraat (Rue de la Vanne) dat vandaag nog steeds in werking is. Dit systeem maakte voor de watercirculatie hoofdzakelijk gebruik van de natuurlijke helling van het terrein, en ondersteunde dit van bij het begin ook met hulpmotoren op basis van stoomkracht.

De werken werden op een kordate manier uitgevoerd en het nieuwe systeem werd met grote luister ingehuldigd toen, in aanwezigheid van de Koninklijke familie, voor het eerst in het grote waterbassin van het Warandepark en dankzij het concept van Carez, een waterstraal de lucht in spoot. Een sierfontein dus, waarin drinkwater borrelde en spoot, in de oude Warande die intussen een publiek park was geworden. De fonteinen hadden intussen hun gebruiksfunctie verloren en waren nu louter decoratief, of soms « educatief » : fonteinen en monumenten dienden immers om het nieuwe vaderland, haar grote helden uit het verleden (vooral mannen maar heel soms ... ook vrouwen), haar deugden, ... te vieren.

Het netwerk bestond nu dus, en kon de bewoners van de stad en de grote industriële klanten (spoorwegen) voorzien. Het voorzag ook een belangrijk netwerk van 1400 hydranten of brandkranen verspreid over de hele stad.

De hydraulische machine van Sint-Joost werd stilgelegd in 1855 en volledig ontmanteld –de materialen werden verkocht aan de hoogste bieder. De « hydraulische machine » van Sint-Gillis werd begraven onder aanaardingen.

Uit sanitaire, maar ook financiële overwegingen verdwenen de publieke waterpunten beetje bij beetje. De Stad had er immers belang bij dat zo veel mogelijk mensen zich op haar net aansloten (22).

Het netwerk bleef ongebreideld uitdijen. In de loop van de jaren 1870 vulde een drainagesysteem in het Zoniënwoud dat van de Hain aan. Het reservoir van Etterbeek en de watertoren in het Ter Kamerenbos zouden in 1877 gebouwd worden, waardoor ook de hoger gelegen gebieden van de stad bediend konden worden.

Foto : Wateropvang in het Ter Kamerenbos

UITDAGINGEN EN PARADOXEN

Technologische uitdagingen

Er stelden zich vele vragen : moesten er leidingen komen in gevernist aardewerk, in lood, in glas (zoals in Zwitserland) of in gietijzer ? Er werd gekozen voor de laatste optie, ten voordele van de Henegouwse staalindustrie.

Welke hoeveelheden water moesten worden voorzien, wat moest de kwaliteit ervan zijn (er werd gevreesd dat de hardheid van het water van de Hain, hoewel zeer zuiver, gevallen van « obstructie van de ingewanden » zou veroorzaken) ?

Moest de natuurlijke helling van het terrein gebruikt worden om het water te verplaatsen, of moest het opgestuwd worden ? Daardoor moest steeds vaker stoomkracht ingeschakeld worden, die nieuwe energiebron, die fossiele brandstoffen maar ook water verslond. Een energie waarop industrie en spoorwegen zich beriepen, waardoor ze zeer gulzige « klanten » werden die grote hoeveelheden water nodig hadden.

Deze technische vragen, gevoed door de vooruitgang, lieten zich natuurlijk nooit stellen zonder de economische belangen of de sociale kwesties waarop ze zelden een antwoord konden bieden.

Bovendien moeten we ons hier ook de vraag stellen naar de afwatering van afvalwater, de riolen, de rivieren die transformeerden in onbeschrijflijke cloaca’s, verstopt onder de grond... Maar dit is een verhaal op zich...

Sociale en sanitaire uitdagingen

De sociale ongelijkheid in een land dat nochtans welstellend was, handhaafde de schrikwekkende miserie van een deel van de lagere klassen dat bijeengepakt samenhuisde in ongezonde woningen. Ze verbruikten er water uit waterputten, vaak vervuild door beerputten of door de rivieren die op hun beurt uitlaten geworden waren voor industrieel of huishoudelijk afvalwater. Hierdoor heerste er grote blootstelling aan gevaar voor epidemiën.

Een politierapport uit Schaarbeek, waar dodelijke epidemiën woedden in 1832, ‘49, ‘55, ‘59, ‘66... bevestigde dat « de broeihaard van de plaag is vastgesteld in de Maalbeekvallei : 1849 en 1859 bewijzen het ; het water van deze stroom was ooit zo helder en zo weldadig ; vandaag verspreidt ze schadelijke miasmen (uitwasemingen), omdat ze voor ze in onze gemeente aankomt de uitwerpselen van de rioolleidingen van de Leopoldswijk en van Sint-Joost-ten-Noode te verwerken krijgt » (23).

Foto : Gedenkpenning voor erkenning na de cholera-epidemie, 1849

In een petitie vroegen de bewoners van de Leopoldswijk in 1868 de gedeeltelijke verwijdering en sanering van de vijver van Sint-Joost, en bevestigden ze dat het water en de modder ervan de verspreiding van cholera had versneld. Deze zou in de wijk 8,73% slachtoffers gemaakt hebben, tegenover slechts 2% in de rest van de agglomeratie. Dit cijfer steeg zelfs tot 18% in bepaalde stegen die aan het stilstaand water grensden... (24)

Voor de rest waren epidemiën niet van bij het begin de aanleiding voor de creatie van een modern distributienet. Er waren nog vele jaren nodig om de plaag een halt toe te roepen. Niet iedereen had toegang tot zuiver water dat toch een zekere kostprijs had.

De Stad wees trouwens zelf het idee af van gratis ter beschikking stelling, gezien haar bekommernis om haar enorme investeringen winstgevend te maken. Ze twijfelde lang over het toepassen van een prijsstellingssysteem, maar nooit aan één principe : water mocht en zou niet gratis zijn.

Foto : Courbet-cite ?, Marollen

Ze voerde voor de arbeiderswoningen wel specifieke abonnementen in die door vaak weinig scrupuleuze eigenaars ondertekend moesten worden (25).

Niettemin ging de sanitaire situatie er gaandeweg op vooruit in de Brusselse wijken, eens ze op het waterdistributienet waren aangesloten (26).

Politieke en economische uitdagingen

In de XIXe eeuw, leefde België in het tijdperk van het liberalisme.

Enkel de meest gegoeden konden stemmen (via het census-systeem dat werd vastgesteld op basis van de betaalde belastingen). Het politieke leven verdeelde zich tussen katholieken en liberalen, en binnen deze politieke families ontstond gaandeweg, vooral aan het eind van de XIXde eeuw, een tegenstelling tussen voor- en tegenstanders van staatsinmenging in min of meerdere mate.

Toch besloot de Stad om het realiseren en uitbaten van het waterdistributienet op zich te nemen. Ze bezat reeds sinds twee eeuwen de bronnen van Sint-Gillis. Bij Keizerlijk decreet werd ze in 1810 ook eigenaar van de hydraulische machine van Sint-Joost die tot dan toe aan het Hof toebehoorde.

Foto : Fontein, Sint-Gillis

Privé-ondernemers maakten avances :
 Delaveleye stelde voor om zijn eigen, hierboven beschreven systeem te realiseren en het water naar het reservoir van Elsene te leiden.
 Demot, oprichter van de Sint-Hubertus galerij, wilde in de vorm van een negentigjarige concessie en in eigen beheer het Delsauxsysteem realiseren en uitbaten en « op zijn kosten de distributie binnen Brussel organiseren en de verkoop van water aan zichzelf voorbehouden » (27).

Hier had men duidelijk te maken met projecten die water als natuurlijke rijkdom willen privatiseren, vermits verscheidene kandidaten er het eigenaarschap over wilden. De Stad wees deze voorstellen af.

Ze protesteerde met weinig overtuigende ervaringen in andere grote hoofdsteden, zoals vooral in Londen, waar negen maatschappijen onderling twistten over het cliënteel uit de gegoede wijken en de armere buurten verwaarloosden.

In een Collegerapport uit 1851 meldde Schepen Blaes : « Laat de waterdiensten over aan een bedrijf, en het openbaar belang zal worstelen met het privé-belangen ».

In een voetnoot van zijn rapport citeerde hij een architect van de stad Luik : « De Engelsen beginnen te begrijpen dat een hoogwaardig watertoevoersysteem niet het voorwerp mag zijn van speculaties. Een ongelimiteerde toevoer moet met eenvoudige middelen worden voorzien, en de organisatie, het beheer en het toezicht ervan moet door magistraten worden uitgevoerd, aangezien zij de meest kostbare belangen van de orde en de volksgezondheid in handen hebben ».

In het licht van deze vaststellingen, achtten de Brusselse raadsleden het « in hun belang om zelf de dingen in handen te nemen, om absolute meester te zijn van het hele hydraulische systeem (...) van de werken (...) die zorgen voor de verdeling van water (evenals) deze die ervoor zorgen dat het tot in de stad raakt » (28).

In januari 1851 werd het besluit genomen dat nog tot op de dag van vandaag geldt : het beheer van het water is een overheidsdienst.

Foto : Overzichtskaart van de waterleidingen en waterdistributiegalerijen, Brussel, 1870

Toch ging dit niet zonder slag of stoot. Er ontstond menig conflict tussen de Stad en de gemeentes...

De Stad Brussel zou zich volgens een akkoord uit 1853 bezig houden met de waterdistributie voor de buitenwijken, wat maar bleef voor conflicten zorgen tussen de Stad en de geürbaniseerde gemeentes.

De Stad –vaak schoorvoetend– nam de bouw van nieuwe leidingen op zich in de nieuwe straten en verkocht het water aan de inwoners. Een reglement uit 1870 bepaalde dat het water in de buitenwijken duurder was : 4 centiemen per hectoliter tegen 3 voor de stad, wat het begin inluidde van een lange periode vol spanningen...

In die mate dat de gemeentes Schaarbeek en Sint-Joost-ten-Noode aan de wieg stonden van een intercommunale (waarin ook Oudergem, Elsene, Ter-Hulpen, Sint-Gillis, Watermaal-Bosvoorde werden verenigd) : de watermaatschappij, opgericht in 1891, liet het water van de Bocq komen in Spontin. Het water werd behandeld en drinkbaar gemaakt... De werken waren klaar in 1899.

Foto : De godin van de Bocq, Jef Lambeaux, Sint-Gillis

Tot aan de fusie in 1933, beconcurreerden beide netwerken elkaar, rivaliserend in expertise om een steeds betrouwbaarder water aan te leveren van steeds verder gelegen bronnen. Ze ruzieden over de toevoer naar de nieuwe gemeentes van de agglomeratie die maar onverbiddelijk bleef groeien.

Voetnoten

(1) P. BRUNELLO (voir réf. bibliographiques)
(2) Chloé DELIGNE, Bruxelles et sa rivière, p.115 et suivantes (voir réf. bibliographiques)
(3) ibid
(4) Een kopij van dit mooie standbeeld bestaat nog steeds in de « bas-fonds » van het Warandepark, het origineel bevindt zich in het Museum van de Stad Brussel (Koningshuis) en is van de hand van Duquesnoy. (5) We bevinden ons in de periode van Rubens.
(6) Verder waren er waarschijnlijk verschillende ingenieurs betrokken bij het ontstaan en ontwerp van de machine : in het Algemeen Rijksarchief zijn plannen bewaard van Pietro Sardi, ingenieur uit Rome. Hij pleitte ervoor het water van de Maalbeek op te vangen en voort te stuwen naar een reservoir dat zich in één van de torens van de Aula Magna zou bevinden. De ook naam van Salomon de Caus werd vermeld. Hij legde de tuinen aan van de Keurvorst van de Palts in Heidelberg, of nog die van Mathieu Bolin, auteur van een prachtig plan van de Zennevallei, bewaard in het Algemeen Rijksarchief, waarop de oorzaken van de overstromingen van de rivier worden onderzocht.
(7) De molen van de fonteinen bevond zich stroomafwaarts van de grote vijver van Sint-Joost, ter hoogte van de Pacificatiestraat waar zijn herinnering is vereeuwigd door een herdenkingsplaat. Er stond dus eerst een graanmolen van de Hertogen van Brabant. Hiervan werd al in 1321 melding gemaakt, en de Grote Vijver van Sint-Joost, de Hoeyvijver, die als reservoir dienst deed, al van in 1250.
(8) ...waarvan de vijver van de Maria-Louisa Square afstamt. De Hoeyvijver was oorspronkelijk veel groter.
(9) Volgens het rapport van M. Carez, ingenieur van Bruggen en Wegen, opgenomen in het gemeentelijk Bulletin van de Stad Brussel van 25 januari 1851, kwamen de bronnen te voorschijn in een dal langs de Vossestraet, de oude veldweg die overeenkomt met de huidige Baron Lambertstraat.
(10) Een mooie representatie van het paleis uit 1659 door Lucas Vorsterman Jr, bewaard in de Nationale Bibliotheek van Oostenrijk, toont het paleis en de tuinen. (Ö.B., Atlas Blaeu – Van der Hem, Bd 14/103 389.030 FK)
(11) A WAUTERS, histoire des environs de Bruxelles... (zie bibliografische referenties)
(12) De waterschutters en de molenslagers kwamen sinds de Middeleeuwen vaak uit molenaars-en viskwekersfamilies : zij waren vaak verbonden aan de hertogelijke adminis- tratie als experts in respectievelijk molen- en waterwerken.
(13) Chloé DELIGNE, « Bruxelles et sa Rivière... » (zie bibliografische referenties)
(14) « Patente d’octroy pour la construction de la chaussée depuis Etterbeek jusqu’à Saint-Josse », 1725. Archieven van de Stad Brussel, pakket TP 26 373
(15) Michel VAN NIMMEN., De la cour à la ville (zie bibliografische referenties), volgens een « Rapport du contrôleur des Ouvrages de la Cour J.-B. Aimé », Algemeen Rijksarchief, BOC 352.
(16) Michel VAN NIMMEN., De la cour à la ville : Les eaux de la machine hydraulique de Bruxelles (1601-1858) – (zie bibliografische referenties)
(17) Geciteerd door Liliane VIRé, la Distribution de l’eau à Bruxelles au XIX°siècle, in Les Cahniers de la Fonderie, juni 1994
(18) Liliane VIRé (zie supra)
(19) Nabij de huidige Louisapoort 20 [NL] Michel VAN NIMMEN., De la cour à la ville... (zie bibliografische referenties)
21 Liliane VIRé (zie supra)
(22) « Eau publique, eau privée, et si c’était une question d’espace », Chloé DELIGNE in : Bruxelles en Mouvements, n. 247-248, april-mei 2011
(23) Rapport van Commissaris de Jongh (ca 1860) geciteerd door Louis BERTRAND (zie bibliografische referenties)
(24) Document bewaard in de Koninklijke Bibliotheek, (II 86.975 A 1 / 16) en online consulteerbaar op « Belgica » : belgica. kbr.be/fr/iFrame_fr.php ?P08000=Quartier+% E9opold&Start+opzoeking=Chercher
(25) « Eau publique, eau privée, et si c’était une question d’espace », Chloé DELIGNE in : Bruxelles en Mouvement, n. 247-248, april- mei 2011
(26) In Anderlecht, Elsene, Sint-Gillis, Sint-Joost-ten-Noode en Schaarbeek, liep het aantal gevallen van typhoïde koorts zo op van 15,6 op 100.000 inwoners in 1893-94 tot 10,7 in 1897. Cijfers geciteerd door Louis Bertrand (zie bibliografische referenties)
(27) Uittreksels uit het Gemeentelijk Bul- letin van de Stad Brussel, januari 1851
(28) ibid

Bronnen

 Chloé DELIGNE,Bruxelles et sa rivière, genèse d’un territoire urbain (12e – 18e siècles), Brépols, coll. « Studies in european urban history », Turnhout, 2003
 Chloé DELIGNE, « Eau publique, eau privée, et si c’était une question d’espace »,in Bruxelles en Mouvement, n. 247-248, avril mai 2011.
 Atlas du sous-sol archéologique de la Région de Bruxelles, Bruxelles : vol. 12 Bruxelles. Quartier nord-ouest (Y. Cabuy et S. Demeter, 1997) vol. 10a : découvertes archéologiques dans le pentagone,
 Liliane VIRÉ, la Distribution de l’eau à Bruxelles au XIX° siècle, in Les Cahiers de la Fonderie, juin 1994
 P. BRUNELLO, résumé d’une histoire de la distribution d’eau à Bruxelles, in Technologie Bruxellensis, Bruxelles, 1979.
 Michel VAN NIMMEN., De la cour à la ville : Les eaux de la machine hydraulique de Bruxelles (1601-1858) - p.305-339 In : Bruxelles et la vie urbaine : Archives - Art – Histoire : Recueil d’articles dédiés à la mémoire
d’Arlette Smolar-Meynart (1938-2000). Tome 1
 Marie-Claire VAN CUTSEM, « Raconte-moi ta place, la petite et la grande histoire de la place Morichar, 2002)
 M. CAREZ, ingénieur des Ponts et Chaussées, rapport repris dans le Bulletin communal de la Ville de Bruxelles, 25 janvier 1851. et dans le même Bulletin, décision de la Ville de prendre en charge la distribution de l’eau (ouvrage consultable aux Archives de la Ville de Bruxelles)
 A. WAUTERS, Histoire des environs de Bruxelles , Bruxelles, 1855 (réédité)
 Th. VERSTRAETEN, Notice accompagnant une carte topographique et hydrographique du territoire de l’agglomération bruxelloise / Institut cartographique militaire et Ville de Bruxelles, Service des Eaux. - Août 1879